Kort geleden werd psycholoog en traumaexpert Anne Marsman gebeld door een journalist. Er was een ernstig verkeersongeluk geweest met veel ooggetuigen – hoe moesten deze getraumatiseerde mensen nu omgaan met hun klachten? Het was aan Marsman om uit te leggen dat dit toch een beetje voorbarig was. Trauma gaat over klachten op de lange termijn; het is niet hetzelfde als geschokt reageren op heftige gebeurtenissen. Pas als mensen na, zeg, drie maanden nog last zouden hebben van hun ervaringen die dag, kun je voorzichtig van trauma gaan spreken.
Overweldigende ervaring
“We gebruiken het woord ‘trauma’ soms te snel en te vaak,” zegt Marsman, werkzaam als trainer bij Trauma Company en oprichtster van het kennisplatform Traumanet. “De letterlijke vertaling is ‘wond’, en zo moeten we het ook begrijpen. Trauma gaat niet over de ingrijpende gebeurtenis an sich, maar over hoe het iemand heeft verwond. Een traumatische ervaring is een zo ingrijpende en overweldigende ervaring dat die een langdurige negatieve impact heeft op het welzijn, soms tot vér in de volwassenheid.”
Op het Jaarcongres Trauma bij kinderen, op 19 april a.s. in Veenendaal, zal Marsman met name ingaan op de langdurige impact van ingrijpende jeugdervaringen. Want over het algemeen geldt: hoe jonger je bepaalde nare ervaringen meemaakt, hoe groter en complexer de gevolgen kunnen zijn, en hoe groter de kans dat het leidt tot mentale en fysieke klachten, soms een heel leven lang. “Je kunt natuurlijk ook een trauma oplopen op latere leeftijd, maar als je daarvóór wel een gezonde basis hebt ontwikkeld is de impact vaak anders.” aldus Marsman. “Kinderen zijn nog in ontwikkeling: biologisch, psychologisch, emotioneel en sociaal. Trauma kan grote impact op hebben op die ontwikkeling, en daardoor leiden tot ingrijpende en hardnekkige gevolgen. Die gevolgen zijn lang niet altijd direct merkbaar, of worden niet als traumagerelateerde klachten herkent. Door de omgeving niet, maar regelmatig ook door het kind zelf niet. Kinderen die bijvoorbeeld opgroeien met misbruik of mishandeling denken vaak dat het normaal is wat ze meemaken. De klap komt vaak pas in de volwassenheid, als ze beseffen dat het niet normaal is.”
Reëel
Natuurlijk is trauma geen simpele optelsom van ingrijpende ervaringen, weet Marsman. Iedereen is anders, dus iedereen reageert anders. Bovendien is de context nooit hetzelfde. Er zijn mensen die in oorlogen de meest vreselijke dingen hebben meegemaakt en niet getraumatiseerd zijn. En omgekeerd zijn er ook mensen die misschien minder levensbedreigende dingen hebben meegemaakt, maar daar wel een leven lang last van houden. Dat neemt allemaal niet weg dat trauma reëel is, benadrukt Marsman – vanaf de jaren negentig heeft wetenschappelijk onderzoek keer op keer aangetoond dat bepaalde ervaringen tot psychische én fysieke klachten kunnen leiden.
Nu klinkt het plausibel dat psychisch lijden te maken kan hebben met bijvoorbeeld misbruik in de jeugd. Maar hoe kun je het verband aantonen tussen bepaalde fysieke klachten en ingrijpende ervaringen van soms wel tientallen jaren daarvoor? “Je moet altijd oppassen met causale verbanden, omdat er talloze factoren van invloed zijn,”” zegt Marsman. “Er is eerder sprake van een sneeuwbaleffect. Trauma in de jeugd gaat in wezen over al vroeg in het leven blootstaan aan langdurige stress. Als gevolg hiervan raakt het stress-systeem ontregeld en worden er continu stresshormonen aangemaakt. Die hebben op hun beurt weer een negatieve impact op het lichaam. Niet alleen op neurobiologisch niveau, maar ook op het niveau van het immuunsysteem, het hart- en vaatstelsel, de organen, het metabolisme , enzovoorts. Wat je vervolgens weer vatbaarder kan maken voor allerlei lichamelijke aandoeningen.”
Kinderen die op jonge leeftijd zijn blootgesteld aan kindermishandeling zoals seksueel misbruik, fysieke of emotionele mishandeling of verwaarlozing, kunnen hiervan grote gevolgen ondervinden. Hun klinisch klachtenprofiel als gevolg van deze interrelationele traumatische ervaringen is dan ook breed. In de meeste gevallen spelen een groot aantal klachten hierbij een rol: het posttraumatisch stresssyndroom (PTSS), angstklachten, depressieve klachten, gedragsproblemen, gehechtheidsproblematiek, een onveilige thuissituatie en een pleeggezinplaatsing met ingewikkelde systeemproblematiek.
Hoe herken je trauma en hoe ga je hiermee om? Wat kunnen de lange termijn gevolgen zijn op de lichamelijke en mentale gezondheid? Hoe weef je een netwerk van veerkracht? Wat zijn effectieve behandelmethoden?
Op deze vragen krijg je antwoord tijdens het Jaarcongres Trauma bij kinderen https://www.ggzcongressen.nl/congressen/trauma-bij-kinderen-april-2024/?utm_source=referrer&utm_medium=KAP dat op 19 april wordt gehouden. Anne Marsman en Sabine Vermeire zijn twee van de sprekers. Francine Oomen (auteur van de Hoe overleef ik-serie) vertelt over haar eigen intergenerationeel trauma en heling.
Scholen
Gelukkig zijn er ook dingen die we kunnen doen om kinderen zo goed mogelijk te beschermen tegen de negatieve gevolgen van ingrijpende ervaringen. Met alle kennis die we tegenwoordig hebben over trauma valt er bijvoorbeeld veel te winnen door met kinderen al vroeg in gesprek te gaan over emoties, stress en psychische gezondheid. Scholen kunnen daarbij volgens Marsman een belangrijke rol vervullen, door bijvoorbeeld aandacht te besteden aan sociale vaardigheden, grenzen aangeven en omgaan met tegenslagen. “We weten dat het zinvol en beschermend is als je al op jonge leeftijd bepaalde vaardigheden aanleert,” aldus Marsman. “Wat zijn emoties? Hoe werkt mijn lichaam? Wat doet mijn brein onder stress? Wat kan ik doen als ik me naar voel? Het antwoord op dat soort vragen helpt kinderen om beter met vervelende ervaringen om te gaan.”
Volgens Marsman is professionele hulpverlening niet altijd nodig als er sprake is van trauma. Er zijn veel verschillende dingen die behulpzaam kunnen zijn. Namens Trauma Company verzorgt Marsman trainingen voor professionals van bijvoorbeeld de IND, het COA, de politie en pleegzorg, die beroepshalve veel met getraumatiseerde mensen te maken hebben. “We leggen uit wat trauma is, wat gevolgen kunnen zijn, en hoe je hier traumasensitief mee om kunt gaan. Onze ervaring leert dat het aanreiken van de juiste kennis en handvatten heel krachtig is en mensen echt helpt om hun getraumatiseerde medemens beter te ondersteunen.”
Medicaliseren
Er zijn natuurlijk klachten die zo complex of veelomvattend zijn dat goede professionele behandeling nodig is. Maar we moeten zeker niet de illusie hebben dat de expert van dienst alles kan oplossen. “In de zorg hebben we vaak de neiging om te generaliseren en te medicaliseren,” zegt Marsman. “Je hebt een psychisch of fysiek probleem, en op basis van je symptomen krijg je een bijpassende diagnose en een behandelplan. Het is daarbij ontzettend belangrijk om niet voorbij te gaan aan het hoe en waarom van die symptomen. Niet alles is zo maar een aandoening. Als je je verdiept in wat iemand heeft meegemaakt, dan begrijp je soms dat bepaalde klachten op de eerste plaats normale reacties op abnormale omstandigheden zijn. Dat er in feite niets ‘mis’ is, maar iemand wel veel last kan hebben, of krijgen, van zijn of haar overlevingsmechanismen.”
Daarbij komt dat de hulpverlening over het algemeen sterk cognitief is gericht, en veel minder op heeft met non-verbale therapieën – die met name bij kinderen vaak beter aanslaan. Bovendien is het behandelaanbod in de reguliere ggz vaak erg beperkt en heeft iedere professional zo zijn of haar eigen favoriete behandelmethode, waarvan het maar de vraag is of die ook werkt bij een specifieke patiënt.
Samenhang
Veel van deze problemen zijn volgens Marsman terug te voeren op het ontstellende gebrek aan aandacht voor trauma in de opleidingen (en dus bij de zorgprofessionals). “Ik heb in mijn vier jaar studie psychologie één keer een college over trauma gehad, en dat ging over PTSS bij veteranen. Terwijl heel veel psychische aandoeningen juist samenhangen met trauma, met opgroeien in onveiligheid, waarbij je voortdurend onder stress staat. We kunnen nog enorm veel bereiken door de kennis over trauma ook onder de professionele hulpverlening zelf te vergroten.”
Anne Marsman spreekt op het Jaarcongres Trauma bij kinderen, op 19 april 2024 in Veenendaal
