Het project is een initiatief van het Pi Consortium, een onderzoekssamenwerkingsverband van pedologische instituten en pedologische instituutscholen, en wordt gesubsidieerd door het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO). CED-Groep (advies, begeleiding en ondersteuning voor het onderwijs), RENN4 (speciaal onderwijsorganisatie in de drie noordelijke provincies) en de afdeling Orthopedagogiek van de Rijksuniversiteit Groningen zijn de betrokken partners. We voeren het onderzoek uit op speciaal onderwijsscholen omdat we ervan uitgaan dat we daar de experts op het gebied van omgaan met probleemgedrag kunnen vinden. Daarmee wordt tegemoet gekomen aan het advies van de Onderwijsraad (2010) aan speciale scholen om meer expliciet te maken wat ze het regulier onderwijs te bieden hebben. Er doen verschillende scholen verspreid over Nederland mee.

Externaliserend gedrag kan tot negatieve spiraal leiden

Als onderzoeksmodel gaan we uit van de klas als een dynamisch systeem (zie bijvoorbeeld Wubbels, 2014) dat bestaat uit de volgende elementen: het handelen van de leraar, het gedrag van de leerling, de leraar-leerlingrelatie en het klassenklimaat (figuur 1).

Leraarhandelingen onderzoeken we met behulp van het digitale observatie-instrument OBOB (Observations by Means of Buttons). OBOB is een observatiesysteem (in Excel) met knoppen waarmee (in ons geval) leraar- en leerlinggedrag kan worden gescoord; frequentie, voorkomen en tijdspanne van gescoord gedrag worden automatisch opgeslagen. Boelhouwer (2013) heeft dit systeem in eerder onderzoek gebruikt en concludeert dat de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid redelijk is. We gaan in vijftig speciaal onderwijsklassen per klas twee leerlingen observeren die van tevoren door de leraar zijn geselecteerd.

Interactie tussen leraar en leerling staat centraal

In figuur 2 wordt de structuur van de observatieprocedure weergegeven. We starten de observatieperiode met een algemene beoordeling van de werksfeer op een vierpuntsschaal. In verband met het bewaken van de privacy is besloten om ‘live’ te observeren, dus niet op te nemen. De observatie duurt maximaal een uur, bij voorkeur op momenten dat het volgens de leraar het meest waarschijnlijk is dat het probleemgedrag zich zal voordoen. De daadwerkelijke leraar-leerlingobservatie begint op het moment dat het probleemgedrag begint. Daarvoor zijn in OBOB verschillende, concreet waarneembare gedragingen gedefinieerd (bijvoorbeeld: werk/opdrachten die de leraar geeft, weigeren). Vervolgens wordt de reactie van de leraar gescoord: ook hiervoor zijn verschillende, te scoren handelingen gedefinieerd (voorbeelden: de leraar stuurt het externaliserende gedrag met non-verbale signalen, zoals een hand op de tafel, wijzende vinger etc.; de leraar verwijst naar de schoolregels: ‘In de klas dragen we geen muts.’). Tevens wordt de houding van de leraar gescoord: passief/zwak, sensitief/neutraal of autoritair/met stemverheffing. Leerling- en leraargedrag worden net zo lang gescoord totdat het probleemgedrag van de leerling niet meer aanwezig is. Wanneer bij een handeling van de leraar in deze sequentie zijn houding verandert, wordt dat opnieuw gescoord. Is het probleemgedrag niet meer aanwezig, dan wordt gescoord of beiden tevreden zijn over het resultaat of dat alleen de leraar tevreden is. Tevens wordt gescoord of het resultaat is bereikt door externe regulatie (leraar stuurt het gedrag bij), coregulatie (leraar en leerling doen dat gezamenlijk) of zelfregulatie (leerling stuurt eigen gedrag bij). De observatieperiode eindigt met beoordeling van de werksfeer.

Met behulp van dit observatie-instrument kunnen we in beeld brengen welke handelingen of combinaties van handelingen van de leraar effectief zijn voor welk leerlinggedrag. Daarnaast onderzoeken we het verband tussen het leraar-leerlinginteractieproces en de kwaliteit van de leraar-leerlingrelatie met behulp van de Leerling Leerkracht Relatie Vragenlijst (LLRV: Koomen e.a., 2007). Met de LLRV meten we relatiepatronen in termen van nabijheid, conflict en afhankelijkheid. Het verband tussen het leraar-leerlinginteractieproces en het klassenklimaat ten slotte onderzoeken we met de Klimaatschaal (Donkers & Vermulst, 2011). Met de Klimaatschaal brengen we de kwaliteit van onderlinge leerlingrelaties, sfeer in de klas, orde in de klas en kwaliteit van leraar-leerlinginteracties in kaart.

Externaliserend leerlinggedrag levert menig leraar stress op en een verlies van het plezier in lesgeven. Scholing in het omgaan met dit soort gedrag is dan ook vaak gewenst. Scholing heeft echter vaak een formeel karakter (bijvoorbeeld een opleiding, een cursus of een workshop) en is, aldus de Onderwijsinspectie (2013), daarom lang niet altijd effectief. Het afleggen van lesbezoeken wordt door leraren wel gewaardeerd als leermethode, maar lesbezoeken blijven, zoals eerder opgemerkt, individuele en situatiegebonden acties van leraren. Dat laatste geldt eveneens voor beeldcoaching, een manier van begeleiden die door leraren als positief wordt ervaren en effectiever lijkt te zijn dan coaching zonder video (De Wit & Van Tuijl, 2016). Dit onderzoeksproject is een eerste stap op weg naar het realiseren van een groter bereik van beeldmateriaal. Wanneer we deze eerste stap succesvol hebben gezet – dat wil zeggen: wanneer we hebben aangetoond welke leraarhandelingen het meest effectief zijn bij welk leerlinggedrag – kunnen we na afsluiting van dit project verder met stap 2: daadwerkelijk beeldmateriaal maken. Omdat de privacy ook dan weer een obstakel kan zijn, overwegen we om animaties te maken.