De meeste deelnemende professionals gaven in de vragenlijst aan dat zij, voorafgaand aan de pandemie, weinig tot geen ervaring hadden met werken op afstand (zie tabel 1). Driekwart van de professionals had echter wel het gevoel dat zij over de juiste hulpmiddelen en minimaal voldoende vaardigheden beschikte of (gedurende de lockdown) is gaan beschikken. De sessie waarover de professionals rapporteerden zijn via beeldbellen en telefoon gedaan.

Genoemde belangrijke afspraken over online etiquette zijn onder meer het hebben van een rustige plek om te zitten, een rustige achtergrond, de microfoon op mute als je niet spreekt en je bovenlijf en armen goed in beeld. Dit geldt voor zowel de professional als de cliënt. Tijdens het contact is het daarnaast belangrijk om zaken meer expliciet uit te spreken, uit te leggen en te checken. Bijvoorbeeld uitspreken wat je zelf doet en denkt, en checken of je wat de ander doet en denkt op de juiste manier interpreteert. “En dat je ook verduidelijkt van: joh, als ik nu wegkijk, ben ik aan het schrijven. Dat je wat meer expliciteert van wat je aan het doen bent.”

De sessie waarover professionals de vragenlijst invulden zijn in de meeste gevallen (81 procent) vanuit huis gedaan. Hierbij gaven de meeste professionals aan dat ze de sessie waarover zij rapporteerden op een rustige plek konden doen (90,2 procent van de professionals), waarbij ze het gevoel hadden vrij te kunnen praten (75,6 procent) en er geen mensen konden meeluisteren (65,9 procent). De meeste professionals maakten zich bij de sessie waarover zij rapporteerden geenzorgen over de veiligheid van de verbinding (80 procent).

Hieraan gerelateerd gaf een aantal professionals aan dat er na de start van de eerste lockdown lang onduidelijkheid was over welke programma’s veilig waren of dat informatie hierover inconsistent of moeilijk te vinden was. Omdat zowel professional als cliënt de gesprekken tijdens die lockdown vanuit huis voerde, was er tevens zorg over derden die met het gesprek mee kunnen luisteren. “Wat ook wel een aandachtspunt is, en dat doen mensen niet eens bewust hoor, maar dan loopt er opeens bij cliënt iemand door het beeld. Dan denk je: hè, wie is dat? Of een broer of zus en dan denk ik: o ja, even navragen, waar zit je dan?”

Gerelateerd hieraan gaven professionals aan dat online contact met cliënten vanuit huis ervoor zorgt dat werk en privé moeilijker gescheiden te houden zijn, bijvoorbeeld omdat hun woning op de achtergrond te zien is. Er werden daarnaast ook dingen genoemd die professionals helpen om hun eigen privacy en die van de cliënt te waarborgen, waaronder het gebruik van een werktelefoon en werklaptop, veilige hulpmiddelen en software, en het gebruik van een headset. Ook een plek met een rustige en neutrale achtergrond, duidelijke afspraken met huisgenoten over binnenlopen en duidelijke afspraken met cliënten kunnen de privacy bevorderen. “Ik denk wel dat we misschien nog meer alert moeten zijn. Aan de cliënt van tevoren vragen: ‘Wie is er bij je, waar zit je nu en hoe is het?’ Van tevoren duidelijk hebben dat je een therapiegesprek hebt en dat privacy daarbij belangrijk is. Dus privacy zelf nog meer bespreken, aan het begin van beeldbellen en dat herhalen.”

Over het contact of de therapeutische alliantie in de specifieke sessies waarover in de vragenlijst is gerapporteerd, zijn de professionals gemiddeld tevreden (zie tabel 2).

Bij adolescenten lijkt dit makkelijker, maar ook hier werd genoemd dat de aandacht moeilijk vast te houden is en dat adolescenten beeldbellen (met zichzelf in beeld) soms confronterend vinden. Daarnaast gaven professionals aan dat angst, stemmings- en persoonlijkheidsproblematiek kunnen bijdragen aan moeizaam online contact, bijvoorbeeld omdat deze cliënten liever niet beeldbellen, zich afsluiten en contact vermijden. Dit laatste wordt ook als algemeen punt genoemd, dat professionals het idee hebben dat het online makkelijker is je af te sluiten dan tijdens live contact.

Verder werden verschillende algemene factoren genoemd die het contact online belemmeren: het gebrek aan oogcontact bij beeldbellen, het missen van non-verbale signalen (bij beeldbellen, maar specifiek ook bij bellen), dat er minder spontaan of informeel contact is en dat cliënten het gevoel hebben niet vrijuit te kunnen praten. Wat professionals deden om het online contact in stand te houden of te verbeteren is extra contact zoeken, vaak bijvoorbeeld via email of whatsapp. “Daarom denk ik ook dat ik extra appcontact heb, bijvoorbeeld: Hoe is het met je huisdieren? Met je hobby’s? Om toch die relatie wel te verstevigen eigenlijk.”

De meeste cliënten (ouders en/of kinderen) waarover werd gerapporteerd in de vragenlijst ontvingen hulp of ondersteuning bij meerdere hulpvragen (zie figuur 1).

In de sessie waarover professionals de vragenlijst invulden maakten zij in driekwart van de gevallen gebruik van een specifieke methode of techniek zoals Cognitieve Gedragstherapie (CGT), Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) of motiverende gespreksvoering. Meer dan de helft van de professionals geeft aan dat deze techniek, wanneer op afstand toegepast, aangepast moest worden. Deze aanpassingen varieerden van heel klein tot groot, en was gemiddeld middelgroot (5,6 op een tienpuntsschaal). Gemiddeld waren de professionals voldoende tevreden over hun aanpak en werkwijze (tabel 2).

In de interviews gaven professionals aan dat een aantal dingen online in (nagenoeg) dezelfde vorm als tijdens live contact toegepast kunnen worden, zoals psycho-educatie, psychotherapie en sterk geprotocolleerde behandelingen. Hierbij geven een paar professionals aan dat zij ook meer gebruik zijn gaan maken van bestaande e-healthmodules en -platforms. Voor andere methoden of onderdelen van de behandeling moet de inhoud en vorm aangepast worden aan het medium, bijvoorbeeld omdat tijdens online contact minder mogelijkheden zijn voor fysieke activiteiten en een sessie daardoor over het algemeen taliger is. Professionals noemden een aantal dingen die belangrijk zijn of kunnen helpen bij het maken van deze aanpassingen. Creativiteit werd hierbij het vaakst genoemd.

Hierbij zagen zij dat de fysieke afstand de inhoud en vorm soms positief beïnvloedt, bijvoorbeeld dat het laagdrempeliger is voor sommige cliënten, dat je gedrag direct kunt observeren in de thuissituatie en vaardigheden meteen in de praktijk kunt oefenen, en dat cliënten meer autonomie hebben, bijvoorbeeld doordat ze binnen (e-health)platforms zelf contact kunnen opnemen met therapeut, of hun eigen verhaal kunnen opschrijven. Er zijn ook een aantal dingen die volgens professionals niet of minder goed mogelijk zijn op afstand, zoals diagnostiek, observatie, sommige vormen van exposure, modeling en oefenen (specifiek dingen waarbij fysiek contact is, zoals psychomotore therapie). “Maar wat wij ook veel doen is non-verbale vormen van therapie. Als je dat nu wil opstarten, PMT maar ook Shereborn samenspel, of ritmische massage, dat is wel veel meer zoeken en dat kan gewoon niet via beeldbellen.”

Zaken die volgens hen nog ontwikkeld moeten worden, zijn onder meer tools voor diagnostisch onderzoek en risicotaxaties op afstand. Ook werd meerdere keren genoemd dat er aandacht moet zijn voor het afstemmen met derden, het doorverwijzen (wat nu soms stil lag), en onderzoek naar de effectiviteit van online hulpverlening.

In de jeugdhulpverlening zijn we veelal niet gewend om op afstand te werken. De abrupte en gedwongen transitie van live naar online contact vergde mede daarom enorm veel flexibiliteit en creativiteit van professionals. Desondanks schetsen professionals een genuanceerd beeld van hun ervaringen met werken op afstand (specifiek beeldbellen) en gaven zij ook aan sommige aspecten van hulp op afstand voor de toekomst te willen behouden (onder andere de efficiëntie van online werken en de flexibiliteit voor cliënten). Professionals noemden daarnaast verschillende punten die nog aandacht behoeven wanneer nieuwe maatregelen live contact opnieuw belemmeren. Zij zien hierin belangrijke taken voor werkgevers, ontwikkelaars, onderzoekers en zichzelf (zie box 1). De afgelopen tijd is op meerdere plekken belangrijke informatie hiervoor verzameld en gedeeld (zie box 2).

Een belangrijk punt van aandacht is dat we nog weinig weten over de effectiviteit van werken op afstand, specifiek op de lange termijn. Eerder onderzoek laat zien dat specifieke methoden of technieken mogelijk even effectief zijn op afstand vergeleken met een face-to-face toepassing, bijvoorbeeld de effectiviteit van online cognitieve gedragstherapie voor het behandelen van angst en depressie bij adolescenten (zie voor een overzicht Grist e.a., 2019) en online opvoedprogramma’s voor het verbeteren van opvoedgedrag en verminderen van gedragsproblemen (zie voor een overzicht Florean e.a., 2020) lijkt vergelijkbaar met hun live variant. Maar over de effectiviteit van andere online methoden is veel onbekend. Ook geven professionals in ons onderzoek aan dat de geschiktheid van hulp op afstand wellicht sterk verschilt tussen cliënten. Onderwerpen waar we ook weinig over weten zijn de validiteit van het online toepassen van gestandaardiseerde testdiagnostiek (Farmer e.a., 2020) en de kwaliteit van het therapeutisch contact zoals cliënten die ervaren. Ons onderzoek en eerdere onderzoeken laten grote individuele verschillen zien in hoe professionals de kwaliteit van online contact ervaren, waarbij zij – als dat tot de mogelijkheden behoort – een voorkeur hebben voor live of hybride (‘blended’) contact (Berger, 2017; Norwood e.a., 2018; Owen, 2020).

Uitgebreider en langetermijnonderzoek naar factoren die bijdragen aan de effectiviteit van online jeugdhulp is nodig, ook na de coronacrisis. Aan de hand daarvan kan de effectiviteit bepaald worden zonder de extra stresserende factor (zoals zorgen om gezondheid, thuiswerken, het combineren van zorgtaken en werk) van de pandemie. De eerste bevindingen benadrukken dat, ongeacht de situatie, hulp op maat (Kamp e.a., 2020) en algemene therapeutvaardigheden (sensitiviteit, online communicatievaardigheden) (Simpson & Reid, 2014) belangrijke pijlers van de jeugdhulp zijn. En dat in tijden waarin we onze werkwijzen moeten aanpassen aan wat mogelijk is, deze pijlers mogelijk extra belangrijk worden.